Doğanın biz insanlara sunduğu en tabii şeylerden biridir ahşap. İslam öncesi Türk tarihinde de Uygur medeniyetinde bulunan yaldızlı ve boyalı tahta parçaları bizlere var olan geçmişimizi günümüz şartları ile en güzel yere getirdiğimizin bir kanıtıdır.

Ustaların maharetli ellerinden geçen, işlemeye elverişli dayanıklı ağaçlar bugün bizlerin karşısına; kapı ve pencere kanatlarında, dolap kapaklarında, sıklıkla mihrap, minber, mahfil ve vaaz kürsülerinde, çatı sistemleri ve direklerde en güzel hali ile çıkmaktadır. Bu safhada kullanılacak olan ağaç çok önemlidir. Genellikle; sedir, abanoz, ceviz, gül, elma, kestane, armut, şimşir, bakkam ve kiraz ağaçları kullanılmıştır. Sonrasında kesilen ağaçlar kendi özsuyundan arındırılana dek suda bekletilir. Kurtlanmayı önlemesi için kireç kaymağı ile terbiye edilen ağaçlar bezir yağı ve benzeri yağlar ile doyurulur ve neme karşı dayanıklı hale getirilir. Ardından sandal yağı ve benzeri yağlar ile beslenip cilalanır.

Ahşap işçiliğinin en güzel örneklerini Anadolu’da görmek mümkündür. Anadolu’da ilk ahşap üstü kalemişi örneği, yapım tarihi 1206 olarak tahmin edilen Samsunda bulunan Çarşamba Gökçeli (Göçeli) Camii olduğu ifade edilmektedir. Günümüze kadar ulaşabilen ahşap üstü kalemişi teknikli diğer camiler ise inşa yıllarına göre;

Afyon Ulu Camii (1272),

Sivrihisar Ulu Camii (1275),

Eşrefoğlu Camii (1299),

Kasaba Köyü Mahmut Bey Camii (1366)’dir.

Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde sıkça kullanılan yekpare bezenmiş olan ahşap çıtakâri levhalar, Osmanlı Dönemi ile yerini daha çok kündekâri tekniğine bırakmıştır. Osmanlı Döneminde de ahşap işçiliğinin yeri büyük olmuştur. Bursa Muradiye Türbelerinden Sultan II. Murad Türbesi’nin saçağında, Osmanlı dönemine ait ilk örneği teşkil etmektedir.

Osmanlılar dini yapılarda çatı sisteminde ahşabı terk edip kubbeye geçiş yapmışlardır. Bu da beraberinde ahşabın kullanıldığı alanları sınırlamıştır. Artık ahşap daha özel alanlarda; hünkâr mahfili tavanları, müezzin mahfili tavanları, vaaz kürsüleri, kapı ve pencere kanatlarında sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır. Ahşabın göz hizası seviyesine inmiş olması ince işçilikleri de beraberinde getirmiştir. Selçuklularda görülmeyen daha çok Endülüs ve Mısır da görülen sedef ve fildişi kakma tekniği Osmanlı ile birlikte hayatımıza girmiştir. Dönemin zanaatçıları bu durumu daha da geliştirip sedef ve fildişinin yanında değişik renk ve cinste ağaçlarla, altın ve gümüş gibi maddeler kullanılarak bu sanatı daha da zenginleştirmişlerdir. Ortaya çıkan eserler gösterişli olmalarından dolayı saray mimarisinde de kullanılmıştır.

Ahşap üstü kalemişinin camilerimizde olan bazı örnekleri; Küçük Ayasofya Camii müezzin mahfili tavanında, Amasya Beyazıt Paşa Camii kapı kanatlarında, Amasya II. Beyazıt Camii kapı ve pencere kanatlarında, Sultan Ahmet Camii, Konya Şerafettin Camii ve Eminönü Yeni Camii müezzin mahfilinde görülmektedir.

Mimarideki kullanım alanları daha çok; kubbe, mahfil tavanları, mahfil ahşap sütunlarının kemerler arasındaki ön yüzleri ve maksure gibi alçak tavanlı kısımlarda görülür. Mimari tezyinatta zemin malzemesi olarak bez ya da deri malzemenin tercih edilmesi deri veya bezin değerinden ziyade sadece süslemenin yapılacağı alanın tezyinata uygun hale getirilip düzgün bir yüzey elde etmek amaçlanmaktadır. Uygulandığı çoğu alanların, dokunma mesafesinde olmasından dolayı ahşap malzeme zamanla deformasyona uğrayıp çatlayıp aşınabilmektedir. Bu yüzden yüzeyde çirkin görüntü verebilme ihtimaline karşı bu alanların yüzeylerine; deri, bez gibi malzemeler ile kaplanıp üzerleri süslenmiştir.

En eski örneklerinin XI. yüzyılda Batı Tibet Bölgesindeki bir Budist mabedinde; ahşap bir yapı üzerine gerilen beze boyalı bir tezyinat yapıldığı bilgisine ulaşılmıştır.

Deri ve bez üzeri kalemişlerinin en güzel örneklerini; Bursa Ulu Camii müezzin mahfili yan yüzeyinde, İstanbul Kılıç Ali Paşa Camii müezzin mahfili tavanında, Takkeci İbrahim Ağa Camii kemerlerinde, Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii harimin alt sıra pencerelerinin tavanlarında görmek mümkündür.

Naht tekniği, kalemişi bünyesinde gelişen teknoloji sayesinde güzel bir yer edinmiştir. Yazılar ve desenler ahşap üstü dekupe-naht tekniği ile atölye ortamında kesilir. Üzeri diğer tekniklerde olduğu gibi hazırlanan boyalar uygun fırçalarla varsa desen ya da zemin renklendirilir ya da zemin altın varak kaplanır. Ardından kubbe desenleri parçalar halinde düzenlendikten sonra yerine monte edilir. Bu işlemler sadece mimaride değil levha yapımlarında da kullanılmaktadır. Nakkaşın hazırlamış olduğu desen atölye ortamında kesilir. Hazırlanan boyalar ile motifler renklendirilir. Ardından altın varak uygulamasına geçilir. Son olarak parçalar zemine yapıştırılır ve çalışma tamamlanmış olur.

Gelenekten gelen bir anlayışın tezahürü olan naht tekniği, günümüz teknolojisinden en güzel biçimde istifade etmektedir. Bu tezyinat anlayışı geçmişte bazı çehârı yâri güzîn ve yazı levhalarında kullanılırken bugün desen tezyinatında da kullanılmaktadır. Mescid-i Nebi’deki Abdullah Zühdi Efendi’ye ait kuşak yazılarında ve Makam-ı Cibril’de yer alan levhalarda naht tekniği ile üretilmiş örnekleri görebiliriz.

Dini mimarimizin olmazsa olmazı kalemişleri bu yeni teknikle birlikte tezyinat bağlamında da yeni bir üslup ortaya konduğu görülmektedir. Bu tekniğin mimarideki bazı örnekleri ise; Çeçenistan Hoşiyurt Camii, Aymani Kadirova Camii ve Ankara Ahmet Hamdi Akseki Camii'dir.